W dniu 24 czerwca 2024 roku ogłoszono tekst ustawy o sygnalistach. Jest to ustawa wdrażająca dyrektywę unijną, zapewniająca ochronę osobom zgłaszającym naruszenia prawa. Ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od jej ogłoszenia, tj. 25 września. Do tego czasu niektórzy pracodawcy mają czas na wdrożenie zmian.
Kim jest sygnalista?
Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa, uzyskaną w kontekście związanym z pracą. Dotyczy to m.in. pracowników zatrudnionych na umowie o pracę, osób świadczących pracę na innej podstawie (np. umowie zlecenia), wspólników, członków organu czy wolontariuszy.
Co istotne, ochrona gwarantowana ustawą rozciąga się na osobę fizyczną jeszcze przed nawiązaniem stosunku pracy czy innego stosunku prawnego. Z tego względu możliwość skorzystania z procedury zgłoszeń wewnętrznych powinna być przekazana potencjalnemu pracownikowi już na etapie rekrutacji. Ochrona obejmuje również tzw. osoby pomagające sygnaliście w dokonywaniu zgłoszenia.
Dozwolone jest dokonanie zgłoszenia anonimowo. W takiej sytuacji podmiot przyjmujący zgłoszenie ma obowiązek podjąć działania następcze, jednak z oczywistych względów nie ma obowiązku informować anonimowego zgłaszającego o ich wynikach.
Katalog naruszeń
Ustawa wskazuje zamknięty katalog działań lub zaniechań, których może dotyczyć zgłoszenie. Tak też między innymi sygnalista może zgłosić nieprawidłowości dotyczące korupcji, zamówień publicznych, usług finansowych, ochrony środowiska, zdrowia i dobrostanu zwierząt, ochrony konsumentów, czy ochrony danych osobowych. Ustawa daje możliwość rozszerzenia katalogu zgłoszeń przez podmiot prawny o naruszenia dotyczące regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych.
Co ciekawe, pierwotne brzmienie ustawy obejmowało również zgłoszenia dotyczące naruszeń z zakresu prawa pracy, jednak zostało to usunięte z katalogu ostatecznej wersji ustawy.
Osoba zgłaszająca nie podlega ochronie, jeżeli nie miała uzasadnionych podstaw sądzić, że zgłaszana przez nią informacja była prawdziwa. Mówiąc inaczej – ochrona nie obejmuje zgłoszeń świadomie fałszywych. Dodatkowo osoba, która poniosła szkodę w wyniku świadomego zgłoszenia nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia.
Zakaz działań odwetowych
Ochrona sygnalistów obejmuje zakaz podejmowania działań odwetowych. Czym jednak są działania odwetowe? Ponownie, katalog jest bardzo obszerny, a do tego otwarty, wymienić można jednak kilka istotnych działań odwetowych. Są to m.in. odmowa nawiązania stosunku pracy, wypowiedzenie umowy o pracę, obniżenie wynagrodzenia, pominięcie przy awansowaniu, nieprzyznanie dodatkowego świadczenia, degradacja ze stanowiska, negatywna ocena pracy, nałożenie kary dyscyplinarnej, mobbing czy dyskryminacja.Wszystkie powyższe działania muszą wystąpić w związku z dokonanym zgłoszeniem, by mogły być uznane właśnie za działania odwetowe. Ciężar dowodu spoczywa w takiej sytuacji na pracodawcy. W przypadku dopuszczenia się wobec sygnalisty działań odwetowych przysługuje mu prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku lub prawo do zadośćuczynienia.
Procedura zgłoszeń wewnętrznych
Najważniejszą zmianą, która dotyczy pracodawców, jest konieczność ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych. Obowiązek ten dotyczy podmiotów prawnych, na których rzecz pracę zarobkową wykonuje co najmniej 50 osób. Stan bada się na dzień 1 stycznia i 1 lipca danego roku, a do liczby osób wlicza się również osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy. Podmioty znajdujące się poniżej tego progu mogą wprowadzić procedurę fakultatywnie.
Procedura obejmuje wewnętrzną procedurę dokonywania zgłoszeń naruszeń prawa i podejmowania działań następczych. Działania następcze to przede wszystkim zweryfikowanie prawdziwości zgłoszenia, kontrola oraz przeciwdziałanie dalszemu naruszaniu prawa. W celu przyjmowania zgłoszeń powołać należy wyznaczoną osobę lub jednostkę organizacyjną. Dozwolone jest również podpisanie umowy w tym celu z podmiotem zewnętrznym.
Sposoby przekazywania zgłoszeń obejmują co najmniej możliwość dokonywania zgłoszeń ustnie (telefonicznie, za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, podczas spotkania) lub pisemnie (forma papierowa lub elektroniczna).
Wdrożenie procedury powinno zostać poprzedzone konsultacjami z zakładowymi organizacjami związkowymi, a w przypadku ich braku, z przedstawicielami pracowników.
Po przyjęciu zgłoszenia należy podjąć działania następcze, a maksymalny termin na przekazanie sygnaliście informacji zwrotnej może wynosić 3 miesiące. Pracodawca zobowiązany jest do prowadzenia rejestru zgłoszeń, w którym gromadzi między innymi informacje dotyczące danych sygnalisty i podjętych działań następczych. Dane w rejestrze przechowane są przez okres 3 lat po zakończeniu roku kalendarzowego, w którym zakończono działania następcze.
Źródło: Ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów
